Στην εποχή των αλγορίθμων, οι προφήτες δεν έχουν φωνή αλλά κώδικα. Δεν προβλέπουν το μέλλον το κατασκευάζουν, ένα scroll τη φορά. Μέσα σε timelines γεμάτα “προσωποποιημένη” πληροφόρηση, η αλήθεια παλεύει με τα πιο αποτελεσματικά ψέματα που ειπώθηκαν ποτέ.
Κάποτε οι προφήτες μιλούσαν στο πλήθος με τη φλόγα του οράματος. Σήμερα τον ρόλο τους έχουν αναλάβει οι αλγόριθμοι ψυχροί, αόρατοι, προγραμματισμένοι να προβλέπουν τη συμπεριφορά μας και να την κατευθύνουν χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε. Δεν χρειάζεται να διαβάζουν το μέλλον, το κατασκευάζουν, ένα scroll τη φορά.
Η τεχνητή νοημοσύνη, αυτή η νέα δύναμη της εποχής έχει γίνει η αθέατη φωνή που ψιθυρίζει μέσα στα timelines μας. Προτείνει, υπονοεί, χειραγωγεί. Ξέρει τι θα μας κάνει να θυμώσουμε, ποιο βίντεο θα μας συγκινήσει, ποιο ψεύδος θα πιστέψουμε αν ντυθεί με τα σωστά χρώματα. Οι ειδήσεις ή ό,τι μοιάζει με αυτές δεν ταξιδεύουν πια μέσα από την κρίση των ανθρώπων αλλά μέσα από τις μηχανές κι αυτές δεν αναζητούν την αλήθεια, αναζητούν την προσοχή μας.
Στον αλγοριθμικό κόσμο το πραγματικό και το ψεύτικο δε διαχωρίζονται από τα γεγονότα, αλλά από την αλληλεπίδραση. Η “αλήθεια” μετριέται σε clicks, σε likes, σε shares. Όσο πιο εκρηκτικό, τόσο πιο ορατό. Όσο πιο ακραίο, τόσο πιο αποτελεσματικό. Οι μηχανές δεν ενδιαφέρονται για την ακρίβεια, αλλά για τη δέσμευση, αυτό που λέμε engagement. Έτσι η πληροφορία μετατρέπεται σε εμπόρευμα και η κοινή γνώμη σε αλγόριθμο.
Κάθε εποχή έχει τα ψέματά της, αλλά ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο αποτελεσματικά. Η τεχνητή νοημοσύνη έδωσε στα fake news ένα νέο όπλο: τη δυνατότητα να μοιάζουν αληθινά μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Ένα ψεύτικο βίντεο, μια φωνή που δεν ειπώθηκε ποτέ, μια φωτογραφία που δεν τραβήχτηκε πουθενά. Όλα μπορούν να παρουσιαστούν με την πειστικότητα της πραγματικότητας. Τα λεγόμενα deepfakes είναι η πιο πρόσφατη μορφή εξαπάτησης, αλλά όχι η πιο επικίνδυνη. Το μεγαλύτερο ψέμα είναι εκείνο που δε φαίνεται ως ψέμα που σε κάνει να πιστεύεις ότι το σκέφτηκες μόνος σου.
Η δύναμη των αλγορίθμων δεν βρίσκεται μόνο στη διάδοση της παραπληροφόρησης, αλλά στη σιωπηλή οργάνωση της πραγματικότητας γύρω μας. Καθένας από εμάς ζει μέσα σε μια προσωπική φούσκα πληροφορίας, όπου τα δεδομένα μας καθορίζουν τι θα δούμε, ποιον θα εμπιστευτούμε, πώς θα νιώσουμε. Η τεχνητή νοημοσύνη χτίζει τον κόσμο μας όπως ένας σκηνοθέτης χτίζει μια σκηνή επιλέγει φωτισμό, ήχους, πρόσωπα, συναισθήματα κι εμείς, θεατές μιας ταινίας που νομίζουμε πως είναι η ζωή μας, αντιδρούμε προβλέψιμα: θυμώνουμε, αγαπάμε, μισούμε, ψηφίζουμε.
Στην καρδιά αυτού του φαινομένου βρίσκεται μια νέα μορφή εξουσίας: η εξουσία της πληροφορίας χωρίς ευθύνη. Οι πλατφόρμες που καθορίζουν τι “φαίνεται” και τι όχι δε λογοδοτούν σε κανέναν. Κρύβονται πίσω από τους κώδικες και τα μοντέλα τους, λέγοντας ότι απλώς “προσαρμόζουν περιεχόμενο” στις προτιμήσεις μας. Μα οι προτιμήσεις αυτές δεν είναι ουρανοκατέβατες· διαμορφώνονται ακριβώς από τις ίδιες προσαρμογές. Έτσι, ένας αλγόριθμος που αποφασίζει ότι μας ενδιαφέρει η οργή θα μας ταΐσει περισσότερη οργή και σιγά-σιγά, η οργή γίνεται ταυτότητα.
Η ψευδαίσθηση του ελέγχου είναι το πιο ύπουλο από τα αλγοριθμικά ψέματα. Πιστεύουμε ότι επιλέγουμε τι βλέπουμε, αλλά στην πραγματικότητα απλώς επιβεβαιώνουμε ό,τι έχει ήδη επιλεγεί για εμάς. Η τεχνητή νοημοσύνη λειτουργεί σαν καθρέφτης που δεν αντικατοπτρίζει το πρόσωπό μας, αλλά την εκδοχή του που είναι πιο εμπορεύσιμη και όσο περισσότερο κοιτάζουμε μέσα του, τόσο περισσότερο ξεχνάμε πώς μοιάζουμε στ’ αλήθεια.
Οι επιπτώσεις αυτής της νέας μορφής προπαγάνδας δεν περιορίζονται στην ενημέρωση. Αγγίζουν τη δημοκρατία, την εμπιστοσύνη, τη συλλογική μας κρίση. Όταν η κοινή γνώμη διαμορφώνεται από αλγόριθμους, η ίδια η έννοια του “κοινού” χάνεται. Ο καθένας μας ζει σε ένα ιδιωτικό σύμπαν επιβεβαίωσης, όπου η αντίθετη άποψη μοιάζει εχθρική, η αμφιβολία ύποπτη και η σύνθεση αδύνατη. Δεν συζητάμε πια απλώς φωνάζουμε μέσα σε ηχώ.
Μέσα σε αυτό το θολό τοπίο υπάρχει χώρος για ελπίδα. Η ίδια τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να παραπλανήσει, μπορεί και να αποκαλύψει. Ερευνητές χρησιμοποιούν πλέον εργαλεία AI για να εντοπίζουν ψευδείς εικόνες, να χαρτογραφούν δίκτυα παραπληροφόρησης, να αποκαλύπτουν τις ροές των fake accounts που διασπείρουν προπαγάνδα. Όμως η τεχνολογία, όσο ισχυρή κι αν είναι, δεν αρκεί. Το κρίσιμο ερώτημα παραμένει ανθρώπινο: θέλουμε πράγματι να γνωρίζουμε την αλήθεια;
Η αλήθεια είναι απαιτητική. Δε “σερβίρεται” έτοιμη, δε χαϊδεύει τα πιστεύω μας. Η αλήθεια χρειάζεται υπομονή, διάλογο, αμφιβολία. Στοιχεία που ο αλγοριθμικός πολιτισμός μας αποθαρρύνει να καλλιεργούμε, γιατί δεν παράγουν clicks. Αντίθετα το ψέμα είναι άμεσο, ευχάριστο, συγκινητικό, γι’ αυτό και κερδίζει.
Οι “ψηφιακοί προφήτες” της εποχής μας δεν υπόσχονται σωτηρία, αλλά προσοχή κι εμείς διψασμένοι για επιβεβαίωση, τους πιστεύουμε. Ξεχνάμε ότι οι αλγόριθμοι δεν έχουν ιδεολογία, αλλά στόχο: να μας κρατήσουν μέσα στο κύκλωμά τους. Δεν ενδιαφέρονται αν πιστεύουμε στην αριστερά ή στη δεξιά, στην επιστήμη ή στη συνωμοσία αρκεί να πιστεύουμε κάτι αρκετά έντονα ώστε να επιστρέφουμε.
Η μεγαλύτερη μορφή αντίστασης ίσως είναι η σιωπή. Να κλείσουμε για λίγο την οθόνη, να αποσυνδεθούμε από τον θόρυβο και να ακούσουμε τη δική μας σκέψη, καθαρή, χωρίς φίλτρα. Να θυμηθούμε πως η αλήθεια δεν κατοικεί σε δεδομένα αλλά σε ανθρώπους, πως η κοινή γνώμη δεν είναι κώδικας, αλλά διάλογος.
Η τεχνητή νοημοσύνη θα συνεχίσει να μαθαίνει, να μιμείται, να προβλέπει. Το ερώτημα είναι αν θα συνεχίσουμε κι εμείς να πιστεύουμε. Ή αν θα ξυπνήσουμε από το ψηφιακό μας όνειρο και θα ξαναγίνουμε ό,τι κάποτε ήμασταν: πολίτες, όχι δεδομένα, άνθρωποι, όχι αλγόριθμοι, γιατί οι προφήτες μπορεί να άλλαξαν μορφή αλλά το ψέμα παραμένει το ίδιο: πάντα μοιάζει πιο όμορφο από την αλήθεια.
Στην εποχή των αλγορίθμων, οι προφήτες δεν έχουν φωνή αλλά κώδικα. Δεν προβλέπουν το μέλλον το κατασκευάζουν, ένα scroll τη φορά. Μέσα σε timelines γεμάτα “προσωποποιημένη” πληροφόρηση, η αλήθεια παλεύει με τα πιο αποτελεσματικά ψέματα που ειπώθηκαν ποτέ.
Κάποτε οι προφήτες μιλούσαν στο πλήθος με τη φλόγα του οράματος. Σήμερα τον ρόλο τους έχουν αναλάβει οι αλγόριθμοι ψυχροί, αόρατοι, προγραμματισμένοι να προβλέπουν τη συμπεριφορά μας και να την κατευθύνουν χωρίς καν να το αντιλαμβανόμαστε. Δεν χρειάζεται να διαβάζουν το μέλλον, το κατασκευάζουν, ένα scroll τη φορά.
Η τεχνητή νοημοσύνη, αυτή η νέα δύναμη της εποχής έχει γίνει η αθέατη φωνή που ψιθυρίζει μέσα στα timelines μας. Προτείνει, υπονοεί, χειραγωγεί. Ξέρει τι θα μας κάνει να θυμώσουμε, ποιο βίντεο θα μας συγκινήσει, ποιο ψεύδος θα πιστέψουμε αν ντυθεί με τα σωστά χρώματα. Οι ειδήσεις ή ό,τι μοιάζει με αυτές δεν ταξιδεύουν πια μέσα από την κρίση των ανθρώπων αλλά μέσα από τις μηχανές κι αυτές δεν αναζητούν την αλήθεια, αναζητούν την προσοχή μας.
Στον αλγοριθμικό κόσμο το πραγματικό και το ψεύτικο δε διαχωρίζονται από τα γεγονότα, αλλά από την αλληλεπίδραση. Η “αλήθεια” μετριέται σε clicks, σε likes, σε shares. Όσο πιο εκρηκτικό, τόσο πιο ορατό. Όσο πιο ακραίο, τόσο πιο αποτελεσματικό. Οι μηχανές δεν ενδιαφέρονται για την ακρίβεια, αλλά για τη δέσμευση, αυτό που λέμε engagement. Έτσι η πληροφορία μετατρέπεται σε εμπόρευμα και η κοινή γνώμη σε αλγόριθμο.
Κάθε εποχή έχει τα ψέματά της, αλλά ποτέ άλλοτε δεν ήταν τόσο αποτελεσματικά. Η τεχνητή νοημοσύνη έδωσε στα fake news ένα νέο όπλο: τη δυνατότητα να μοιάζουν αληθινά μέχρι την τελευταία λεπτομέρεια. Ένα ψεύτικο βίντεο, μια φωνή που δεν ειπώθηκε ποτέ, μια φωτογραφία που δεν τραβήχτηκε πουθενά. Όλα μπορούν να παρουσιαστούν με την πειστικότητα της πραγματικότητας. Τα λεγόμενα deepfakes είναι η πιο πρόσφατη μορφή εξαπάτησης, αλλά όχι η πιο επικίνδυνη. Το μεγαλύτερο ψέμα είναι εκείνο που δε φαίνεται ως ψέμα που σε κάνει να πιστεύεις ότι το σκέφτηκες μόνος σου.
Η δύναμη των αλγορίθμων δεν βρίσκεται μόνο στη διάδοση της παραπληροφόρησης, αλλά στη σιωπηλή οργάνωση της πραγματικότητας γύρω μας. Καθένας από εμάς ζει μέσα σε μια προσωπική φούσκα πληροφορίας, όπου τα δεδομένα μας καθορίζουν τι θα δούμε, ποιον θα εμπιστευτούμε, πώς θα νιώσουμε. Η τεχνητή νοημοσύνη χτίζει τον κόσμο μας όπως ένας σκηνοθέτης χτίζει μια σκηνή επιλέγει φωτισμό, ήχους, πρόσωπα, συναισθήματα κι εμείς, θεατές μιας ταινίας που νομίζουμε πως είναι η ζωή μας, αντιδρούμε προβλέψιμα: θυμώνουμε, αγαπάμε, μισούμε, ψηφίζουμε.
Στην καρδιά αυτού του φαινομένου βρίσκεται μια νέα μορφή εξουσίας: η εξουσία της πληροφορίας χωρίς ευθύνη. Οι πλατφόρμες που καθορίζουν τι “φαίνεται” και τι όχι δε λογοδοτούν σε κανέναν. Κρύβονται πίσω από τους κώδικες και τα μοντέλα τους, λέγοντας ότι απλώς “προσαρμόζουν περιεχόμενο” στις προτιμήσεις μας. Μα οι προτιμήσεις αυτές δεν είναι ουρανοκατέβατες· διαμορφώνονται ακριβώς από τις ίδιες προσαρμογές. Έτσι, ένας αλγόριθμος που αποφασίζει ότι μας ενδιαφέρει η οργή θα μας ταΐσει περισσότερη οργή και σιγά-σιγά, η οργή γίνεται ταυτότητα.
Η ψευδαίσθηση του ελέγχου είναι το πιο ύπουλο από τα αλγοριθμικά ψέματα. Πιστεύουμε ότι επιλέγουμε τι βλέπουμε, αλλά στην πραγματικότητα απλώς επιβεβαιώνουμε ό,τι έχει ήδη επιλεγεί για εμάς. Η τεχνητή νοημοσύνη λειτουργεί σαν καθρέφτης που δεν αντικατοπτρίζει το πρόσωπό μας, αλλά την εκδοχή του που είναι πιο εμπορεύσιμη και όσο περισσότερο κοιτάζουμε μέσα του, τόσο περισσότερο ξεχνάμε πώς μοιάζουμε στ’ αλήθεια.
Οι επιπτώσεις αυτής της νέας μορφής προπαγάνδας δεν περιορίζονται στην ενημέρωση. Αγγίζουν τη δημοκρατία, την εμπιστοσύνη, τη συλλογική μας κρίση. Όταν η κοινή γνώμη διαμορφώνεται από αλγόριθμους, η ίδια η έννοια του “κοινού” χάνεται. Ο καθένας μας ζει σε ένα ιδιωτικό σύμπαν επιβεβαίωσης, όπου η αντίθετη άποψη μοιάζει εχθρική, η αμφιβολία ύποπτη και η σύνθεση αδύνατη. Δεν συζητάμε πια απλώς φωνάζουμε μέσα σε ηχώ.
Μέσα σε αυτό το θολό τοπίο υπάρχει χώρος για ελπίδα. Η ίδια τεχνητή νοημοσύνη που μπορεί να παραπλανήσει, μπορεί και να αποκαλύψει. Ερευνητές χρησιμοποιούν πλέον εργαλεία AI για να εντοπίζουν ψευδείς εικόνες, να χαρτογραφούν δίκτυα παραπληροφόρησης, να αποκαλύπτουν τις ροές των fake accounts που διασπείρουν προπαγάνδα. Όμως η τεχνολογία, όσο ισχυρή κι αν είναι, δεν αρκεί. Το κρίσιμο ερώτημα παραμένει ανθρώπινο: θέλουμε πράγματι να γνωρίζουμε την αλήθεια;
Η αλήθεια είναι απαιτητική. Δε “σερβίρεται” έτοιμη, δε χαϊδεύει τα πιστεύω μας. Η αλήθεια χρειάζεται υπομονή, διάλογο, αμφιβολία. Στοιχεία που ο αλγοριθμικός πολιτισμός μας αποθαρρύνει να καλλιεργούμε, γιατί δεν παράγουν clicks. Αντίθετα το ψέμα είναι άμεσο, ευχάριστο, συγκινητικό, γι’ αυτό και κερδίζει.
Οι “ψηφιακοί προφήτες” της εποχής μας δεν υπόσχονται σωτηρία, αλλά προσοχή κι εμείς διψασμένοι για επιβεβαίωση, τους πιστεύουμε. Ξεχνάμε ότι οι αλγόριθμοι δεν έχουν ιδεολογία, αλλά στόχο: να μας κρατήσουν μέσα στο κύκλωμά τους. Δεν ενδιαφέρονται αν πιστεύουμε στην αριστερά ή στη δεξιά, στην επιστήμη ή στη συνωμοσία αρκεί να πιστεύουμε κάτι αρκετά έντονα ώστε να επιστρέφουμε.
Η μεγαλύτερη μορφή αντίστασης ίσως είναι η σιωπή. Να κλείσουμε για λίγο την οθόνη, να αποσυνδεθούμε από τον θόρυβο και να ακούσουμε τη δική μας σκέψη, καθαρή, χωρίς φίλτρα. Να θυμηθούμε πως η αλήθεια δεν κατοικεί σε δεδομένα αλλά σε ανθρώπους, πως η κοινή γνώμη δεν είναι κώδικας, αλλά διάλογος.
Η τεχνητή νοημοσύνη θα συνεχίσει να μαθαίνει, να μιμείται, να προβλέπει. Το ερώτημα είναι αν θα συνεχίσουμε κι εμείς να πιστεύουμε. Ή αν θα ξυπνήσουμε από το ψηφιακό μας όνειρο και θα ξαναγίνουμε ό,τι κάποτε ήμασταν: πολίτες, όχι δεδομένα, άνθρωποι, όχι αλγόριθμοι, γιατί οι προφήτες μπορεί να άλλαξαν μορφή αλλά το ψέμα παραμένει το ίδιο: πάντα μοιάζει πιο όμορφο από την αλήθεια.
