Το βλέμμα μας έγινε νόμισμα σε μια αγορά χωρίς ωράρια, χωρίς όρια και χωρίς παύσεις. Για χρόνια το ανταλλάσσαμε με εικόνες, ειδήσεις, like και ψευδαισθήσεις συμμετοχής. Τώρα όμως κάτι ράγισε: η προσοχή εξαντλήθηκε, η συγκίνηση αποδυναμώθηκε και η οικονομία που χτίστηκε πάνω στην κλοπή του χρόνου μας δείχνει τα πρώτα, βαθιά της ρήγματα.
Από το 2010 μέχρι σήμερα καταλάβαμε για τα καλά πως όταν κάτι είναι δωρεάν, τότε εμείς είμαστε το προϊόν. Δε χρειάζεται πια να μας το λένε. Το ξέρουμε, το ζούμε, το νιώθουμε στο σώμα μας. Το βλέμμα μας έγινε νόμισμα, το πιο σκληρό νόμισμα της ψηφιακής εποχής. Κάθε scroll είναι συναλλαγή. Κάθε like είναι μικρή κατάθεση. Κάθε δευτερόλεπτο παραμονής σε μια οθόνη είναι κέρδος για κάποιον άλλον. Μόνο που το βλέμμα, όπως και κάθε σώμα, κάποια στιγμή κουράζεται.
Η λεγόμενη "οικονομία της προσοχής" δεν ήταν ποτέ μια αφηρημένη θεωρία. Ήταν ένα συγκεκριμένο παραγωγικό μοντέλο: όσο περισσότερο σε κρατώ, τόσο περισσότερο πουλάω. Διαφημίσεις, δεδομένα, συμπεριφορές, προτιμήσεις, φόβους. Οι πλατφόρμες δε σχεδιάστηκαν για να μας εξυπηρετούν· σχεδιάστηκαν για να μας κρατούν. Να μας αποσπούν, να μας διεγείρουν, να μας επιστρέφουν ξανά και ξανά στο ίδιο σημείο. Για χρόνια το σύστημα αυτό φαινόταν ανίκητο. Όσο περισσότερο κουραζόμασταν, τόσο περισσότερο μέναμε. Η κόπωση μετατράπηκε σε καύσιμο, θυμός, αγωνία, σύγκριση, πόλωση, τα συναισθήματα που φθείρουν πιο γρήγορα είναι και εκείνα που κρατούν περισσότερο την προσοχή. Η ηρεμία δεν πουλάει, η αμφιβολία δεν κάνει engagement, η σιωπή είναι καταστροφή για τα metrics.
Κάπου όμως το βλέμμα άρχισε να αντιστέκεται, όχι συνειδητά, αλλά σωματικά. Βαρέθηκε, μούδιασε, έπαψε να αντιδρά με ενθουσιασμό. Τα like δεν προσφέρουν πια ανταμοιβή, τα βίντεο δεν προκαλούν έκπληξη, οι ειδήσεις δε σοκάρουν. Ζούμε σε μια μόνιμη υπερδιέγερση και γι’ αυτό τίποτα πια δεν είναι αρκετά διεγερτικό. Η εντύπωση απονευρώθηκε από την υπερβολή της. Η κατάρρευση της οικονομίας της προσοχής δε μοιάζει με έκρηξη. Μοιάζει με αργή αποσύνθεση. Με χρήστες που μένουν περισσότερο από μηχανική συνήθεια και λιγότερο από πραγματικό ενδιαφέρον. Με scroll που συνεχίζεται απλώς επειδή δεν ξέρεις τι άλλο να κάνεις. Με μάτια που γλιστρούν πάνω από εικόνες χωρίς να τις βλέπουν. Το βλέμμα παύει να είναι παρόν. Είναι απλώς συνδεδεμένο.
Όταν το βλέμμα παύει να είναι παρόν, το νόμισμα χάνει την αξία του. Οι πλατφόρμες το ξέρουν, γι’ αυτό εντείνουν την επίθεση. Περισσότερα notifications, περισσότερα autoplay, περισσότερα feeds, περισσότερα formats, περισσότερα τεχνάσματα. Όταν η προσοχή δε σου δίνεται, προσπαθείς να τη βιάσεις. Όταν δε μπορείς να την κρατήσεις, προσπαθείς να την αιχμαλωτίσεις.
Η τεχνητή νοημοσύνη έρχεται ως ο νέος διαχειριστής αυτής της κρίσης. Υπόσχεται πιο "έξυπνη" στόχευση, πιο εξατομικευμένο περιεχόμενο, πιο ακριβή πρόβλεψη της συμπεριφοράς σου. Αν δεν μπορείς να τραβήξεις το βλέμμα, θα το προλάβεις. Αν δε μπορείς να το κρατήσεις, θα το προγραμματίσεις. Όμως αυτή η υπερεξατομίκευση δεν γεννά ενδιαφέρον παρά μόνο μεγαλύτερη κόπωση. Ο άνθρωπος δεν κουράζεται από το άσχετο περιεχόμενο, κουράζεται από τη μόνιμη διεκδίκησή του.
Το βλέμμα κουράστηκε να είναι διαθέσιμο, να του ζητούν διαρκώς να ενδιαφερθεί, να σχολιάσει, να αντιδράσει, να πάρει θέση, να συγκινηθεί, να αγοραστεί. Η προσοχή δεν αντέχει να είναι μόνιμα παραγωγική. Όταν την πιέζεις να αποδίδει χωρίς παύση, μετατρέπεται σε άδειο βλέμμα. Η κρίση της οικονομίας της προσοχής είναι πρωτίστως κρίση νοήματος, γιατί για να προσέξεις κάτι, πρέπει να το νιώσεις ως σημαντικό. Όταν όλα παρουσιάζονται ως εξίσου επείγοντα, τίποτα δεν είναι πραγματικά επείγον. Όταν όλα διεκδικούν την προσοχή σου με την ίδια ένταση, η προσοχή αποσύρεται. Παντού συναγερμός, άρα πουθενά κίνδυνος. Παντού σοκ, άρα πουθενά έκπληξη.
Αν υπάρχει κάτι που προμηνύει το τέλος της οικονομίας της προσοχής, δεν είναι οι ρυθμιστικές αρχές ή οι νέες τεχνολογίες, αλλά αυτή η σιωπηλή, ανεπαίσθητη απόσυρση του βλέμματος από το παζάρι. Εκεί όπου για χρόνια το ανταλλάσσαμε, νομίζοντας ότι κερδίζουμε, ενώ απλώς ξοδευόμαστε.
