Όταν η επιστήμη ξεπερνά τα όριά της και γίνεται διαρκής η ανησυχία για δυνάμεις που δεν μπορούμε να ελέγξουμε.
Το 2020, μια μικρή έκρηξη εκτόξευσε συντρίμμια από την επιφάνεια του αστεροειδούς Bennu, καθώς αυτός διέσχιζε το διάστημα 200 εκατομμύρια μίλια μακρία από τη Γη . Αυτό προκλήθηκε από το διαστημόπλοιο Osiris-Rex της NASA, το οποίο συνέλεξε σκόνη και επέστρεψε αυτά τα δείγματα στη Γη, σηματοδοτώντας την πρώτη φορά που μια αποστολή των ΗΠΑ ανέκτησε υλικό από έναν αστεροειδή.
Νωρίτερα φέτος, ερευνητές ανακάλυψαν ότι αυτά τα δείγματα περιείχαν τα δομικά στοιχεία για τη ζωή , συμπεριλαμβανομένων αμινοξέων και νουκλεοβάσεων (που σχηματίζουν DNA, μεταξύ άλλων μορίων). Αυτό δεν είναι ασυνήθιστο για έναν αστεροειδή, αλλά αυτό που ήταν απροσδόκητο ήταν η μορφή που πήραν αυτά τα μόρια, αφού περίπου τα μισά από αυτά ήταν ένα τέλειο αντίστροφο, δηλαδή μια κατοπτρική εικόνα του τρόπου με τον οποίο εμφανίζονται αυτά τα δομικά στοιχεία στη Γη, ένα καθρέφτισμα. Ακούγοντας για πρώτη φορά τον όρο «mirror life», αισθάνθηκα μια ανατριχίλα στην ιδέα ότι θα μπορούσαμε να δημιουργήσουμε ζωή από μοριακούς καθρέφτες, αντίθετη σε όλα όσα γνωρίζουμε και η σκέψη πως μια τέτοια πράξη είναι πιθανή και δεν είναι απλώς καινοτόμος, αλλά εν δυνάμει επικίνδυνη, με στοιχειώνει.
Στα βάθη της επιστημονικής περιέργειας υπάρχει «μια σκιά» που ακούει στο όνομα της «mirror life», δηλαδή της κατοπτρικής ζωής των οργανισμών, φτιαγμένων από μόρια με την αντίθετη «καθρεφτισμένη» χημική διάταξη σε σχέση με τη ζωή όπως την ξέρουμε. Η σκέψη πως κάτι τέτοιο θα μπορούσε να δημιουργηθεί σε εργαστήριο, ή να ξεπηδήσει από τη σύγκρουση του φυσικού και του τεχνητού, με έβαλε στη διαδικασία να αναρωτηθώ: «Τι γίνεται όταν το θέμα με τα βασικά υλικά της ζωής φτάνει στο όριο του ελέγχου;».
Προς το τέλος του 2024, μια ομάδα βιολόγων και ειδικών, βραβευμένων με Νόμπελ, σε μια εργασία που δημοσιεύτηκε στο Nature είχε σημάνει συναγερμό για μια πιθανή νέα απειλή για όλα τα ζωντανά όντα στη Γη. Προειδοποίησαν για την πιθανή δημιουργία «ζωής-καθρέφτη». Ενώ τα φυσικά μόρια-καθρέφτες που προσκρούουν σε κοντινούς αστεροειδείς δεν πρόκειται να έχουν καμία επίδραση στον πλανήτη μας, οι ειδικοί φοβούνται ότι οι βιολόγοι μπορεί στο εργαστήριο να είναι σε θέση να δημιουργήσουν τεχνητά ολόκληρους οργανισμούς αντικείμενα , με δυνητικά καταστροφικά αποτελέσματα.
Καθρέφτης ζωής
Για να το καταλάβεις αυτό, κοιτάξε τα χέρια σου, μοιάζουν, αλλά δεν μπορείς να τα ένωσεις τέλεια μεταξύ τους. Τα χέρια δεν μπορούν να συγχέονται με την κατοπτρική τους εικόνα. Αποδεικνύεται λοιπόν ότι τα μόρια που αποτελούν το σώμα μας έχουν επίσης αυτή τη θεμελιώδη ασυμμετρία, μπορούν να εμφανιστούν σε διαμορφώσεις «δεξιόχειρων» και «αριστερόχειρων». Για παράδειγμα, το DNA μας και το DNA όλων των άλλων ζώων στη βιόσφαιρά μας είναι καθολικά δεξιόχειρο. Αυτό παρέχει εξαιρετική απόδειξη ότι όλη η ζωή στη Γη μοιράζεται έναν κοινό πρόγονο. Αλλά, όπως επεσήμαναν οι ειδικοί, δεν υπάρχει λόγος η ζωή να μην μπορεί να παραχθεί συνθετικά από μόρια με αντίστροφο προσανατολισμό εξ ου και η «ζωή-κατοπτρισμός». Μια τέτοια ζωή θα ήταν μοριακά δυσοίωνη με την αρχική έννοια του όρου, αριστερόχειρας.
Αν και η ικανότητα δημιουργίας τέτοιων πρωτοφανών πλασμάτων στο εργαστήριο δεν υπάρχει ακόμη, μπορεί να αναπτυχθεί σύντομα. Ο φόβος αντικατοπτρίζεται στους μικροοργανισμούς, οι όποιοι είναι δυνητικά ικανοί να προκαλέσουν σοβαρές λοιμώξεις ανταγωνιζόμενοι τα κύτταρα ξενιστές για απαραίτητα θρεπτικά συστατικά, ενώ πιθανότατα αποφεύγουν πολλές από τις ανοσολογικές μας άμυνες. Τέτοιοι νεοφερμένοι θα μπορούσαν να εξαπλωθούν γρήγορα σε όλα τα πλανητικά οικοσυστήματα, προκαλώντας «τεράστια» και «μη αναστρέψιμη» βλάβη. Ωστόσο , παρόμοιοι φόβοι δεν είναι καθόλου καινούργιοι, από τυχαίες μαύρες τρύπες μέχρι ανησυχίες ότι χημικά πειράματα μπορεί να παγώσουν ξαφνικά όλους τους ωκεανούς της Γης, αυτή είναι η ιστορία με τους προβληματισμούς που οι επιστήμονες βρίσκονται στα πρόθυρα της ανακάλυψης εξωτικών, θανατηφόρων νέων μορφών ύλης ή ζωής που θα μπορούσαν να εξαπλωθούν γρήγορα, εξαφανίζοντας μας.
Η ιδέα της ζωής σε καθρέφτη έχει μακρινή ιστορία, όταν το 1848, ο νεαρός Louis Pasteur, εφευρέτης της παστερίωσης και του εμβολιασμού κατά της λύσσας, ήταν ο πρώτος που παρατήρησε ότι τα οργανικά μόρια μπορούν να εμφανιστούν σε εκδοχές που θυμίζουν καθρέφτη και αμέσως κατάλαβε ότι είχε ανακαλύψει κάτι σημαντικό. Στο έργο του 1871 «Through the Looking-Glass», η Αλίκη μεταφέρεται μαγικά σε έναν ανεστραμμένο κόσμο. Αλλά χρόνια πριν, ο Pasteur ήδη προέβλεπε τους τρόπους με τους οποίους η επιστήμη θα μπορούσε να κάνει την κατοπτρική ζωή μια συγκεκριμένη πραγματικότητα. Σε μια διάλεξη του 1860, ο Pasteur αναρωτήθηκε τι θα συνέβαινε αν τα κύτταρα των «ζωντανών όντων» μπορούσαν να γίνουν ξαφνικά «αντίθετη ασυμμετρία». Αν, από μοριακής άποψης, το «δεξιά» γινόταν «αριστερά», αυτό, εξεπλάγην ο Pasteur, θα μπορούσε να παράγει «έναν νέο κόσμο».
Η ιδέα δεν τον εγκατέλειψε ποτέ και αργότερα στη ζωή του, σε μια διάλεξη στο Παρίσι, ο Pasteur μίλησε ξανά για την πιθανότητα της ζωής- καθρέφτη. «Ποιος μπορεί να πει ποιο θα ήταν το μέλλον των μικροβίων,μπορούσαμε να αντικαταστήσουμε τις πρωτεΐνες τους με «αντίστροφες» εκδοχές;» Ο ίδιος ο Pasteur δεν εξέφρασε άποψη για το αν αυτό θα μπορούσε να απειλήσει την υπάρχουσα ζωή, αλλά άλλοι επιστήμονες εξέφρασαν ανησυχία μετά τις ανακαλύψεις του στην αποκάλυψη των χημικών μυστικών της ζωής.
Μια ανοιξιάτικη μέρα του 1869, σε ένα σαλόνι σε μια από τις πολυσύχναστες λεωφόρους του Παρισιού, μια ομάδα εξέχοντων στοχαστών, συμπεριλαμβανομένων μερικών στενών συναδέλφων του Pasteur συζήτησαν το μέλλον της επιστήμης. Ενθουσιασμένοι από τον ρυθμό των πρόσφατων ανακαλύψεων, εξέδωσαν τολμηρές προβλέψεις. Αρχικά, ο χημικός Pierre-Eugène-Marcellin Berthelot, ένας από τους πρώτους υποστηρικτές της συνθετικής βιολογίας και των τεχνητών τροφίμων, διακήρυξε ότι «μέσα σε εκατό χρόνια» οι άνθρωποι θα κατανοούσαν τα άτομα και με αυτό, θα έλεγχαν την ενέργεια του Ήλιου. Με την εφεύρεση των θερμοπυρηνικών όπλων το 1952, τα οποία αξιοποιούν τις ίδιες δυνάμεις με τα αστέρια, αυτή η πρόβλεψη έγινε στοιχειωτικά αληθινή.
Ακολουθώντας τον Berthelot, ο βιολόγος Claude Bernard παρουσίασε τη δική του προφητεία, ανακοινώνοντας ότι οι επιστήμονες σύντομα θα μπορούσαν να δημιουργήσουν τεχνητά νέες μορφές ζωής. Τέτοια σχόλια ενέπνευσαν ορισμένους από τους παρόντες να ονειρευτούν ένα μέλλον όπου τα «φυσικά είδη»,«θεωρούνται απομεινάρια ενός γερασμένου, άβολου κόσμου». Αλλά άλλοι συμμετέχοντες ανησύχησαν, σχολιάζοντας ότι η ανάμειξη στους «οργανικούς νόμους» σίγουρα θα προκαλούσε το κλείσιμο των αυλαίων για το ανθρώπινο είδος. Φαντάστηκαν τον «γέρο, καλό Θεό με την άσπρη γενειάδα του» να αντιδρά κατεβαίνοντας στη Γη σαν κουρασμένος μπάρμαν που ανακοινώνει τις τελευταίες παραγγελίες και δηλώνοντας «Κύριοι, κλείνουμε!». Αργότερα, το 1874, ο Άγγλος οικονομολόγος WS Jevons δημιούργησε μια ανατριχιαστική εικόνα, εκφράζοντας τους πιθανούς κινδύνους της εφεύρεσης. Φαντάστηκε «λογικά πλάσματα να κατοικούν σε έναν κόσμο» όπου η ατμόσφαιρα είναι «εύφλεκτο αέριο». Αν «στερούνταν φωτιάς», το είδος τους μπορεί να είχε επιβιώσει για εποχές, ευτυχώς αγνοώντας τις «τεράστιες δυνάμεις» που θα μπορούσε να καλέσει μια «μοναδική σπίθα». Πώς, ρώτησε ο Jevons, μπορούμε να ξέρουμε ότι δεν βρισκόμαστε σε παρόμοια θέση;
Λίγες δεκαετίες αργότερα, ένας Ούγγρος επιστημονικός συγγραφέας σχολίασε ότι όταν αναπτύχθηκαν οι πρώτοι ηλεκτρικοί φούρνοι τόξου τη δεκαετία του 1890 ικανοί να παράγουν πρωτοφανείς θερμοκρασίες και κανείς δεν ήταν σίγουρος ότι αυτό δεν θα δημιουργήσει μια ατμόσφαιρα που με αλυσιδωτή αντίδραση, θα μετατράπει σε ένα «παγκόσμιο φούρνο». Οι φόβοι για την καταστροφική ανάφλεξη της ατμόσφαιρας της Γης πλανιόντουσαν επίσης γύρω από τα πρώτα υποατομικά πειράματα, από τότε που η Marie Curie απομόνωσε για πρώτη φορά το ράδιο το 1902. Αλλά, το ίδιο ισχύει και για τους φόβους για συνθετικούς οργανισμούς που άρχισαν να εξαπλώνονται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα.
Οράματα τεχνητής ζωής
Το 1905, οι New York Times ανέφεραν ότι το τολμηρό όνειρο του Bernard, για τεχνητή ζωή, είχε ήδη γίνει πραγματικότητα. Αναφέρθηκε με εντυπωσιακό τρόπο ότι ένας καθηγητής του Κέιμπριτζ είχε «παράγει τεχνητή ζωή», ο εν λόγω καθηγητής ήταν ο John Butler Burke, ο οποίος είχε παράγει αυτό που θεωρούσε αυτοαναπαραγόμενα σφαιρίδια, ρίχνοντας ακτίνες ραδίου σε αποστειρωμένο ζωμό βοδινού.
Το φαινόμενο που είχε κατασκευάσει ο Burke αποδείχθηκε ότι δεν έμοιαζε καθόλου με βιολογική ζωή, αλλά αυτή και άλλες εξελίξεις - που αφορούσαν επιστήμονες που παρήγαγαν δομές που μοιάζουν με οργανικές από μη ζωντανά υλικά, δημιουργώντας τα πάντα, από «τεχνητά λαχανικά» μέχρι μυκητιακές αναπτύξεις και έκαναν πολλούς να πιστέψουν ότι η επιστήμη βρισκόταν στα πρόθυρα της σύνθεσης νέων μορφών ζωής.
Το άρθρο των New York Times του 1905 αναφερόταν επίσης στον Jacques Loeb, έναν Γερμανοαμερικανό φυσιολόγο ο οποίος, το προηγούμενο έτος, είχε δηλώσει ότι η βιολογία πρέπει να καθορίσει εάν είναι «δυνατή η τεχνητή παραγωγή νέων ειδών». Μέχρι το 1906, ο Loeb δήλωνε ότι αυτός ήταν πλέον «ο στόχος της βιολογίας». Έχοντας επισημάνει ότι «ο αριθμός των ειδών που υπάρχουν σήμερα είναι μόνο ένα απείρως μικρό κλάσμα αυτών που μπορούν», πρόσθεσε ότι τίποτα δεν δείχνει ότι η «τεχνητή παραγωγή ζωντανών όντων» είναι αδύνατη.
Το 1910, ακολουθώντας το παράδειγμα του Loeb, ο Γάλλος βιολόγος Stéphane Leduc έγινε ο πρώτος που ανακοίνωσε την ίδρυση της biologie synthétique, ή αλλιώς «συνθετικής βιολογίας». Αλλά και άλλοι άρχισαν αμέσως να οραματίζονται τις καταστροφικές δυνατότητες της επιστημονικής δημιουργίας παράξενων νέων μορφών βιολογίας. Την ίδια χρονιά που ο Leduc εισήγαγε στον κόσμο τον όρο «συνθετική βιολογία», ο Βέλγος μυθιστοριογράφος J.-H. Rosny aîné δημοσίευσε το σουρεαλιστικό του έργο Morte de la Terre το 1910. Εκεί, φανταζόταν την πρόοδο στη χημεία να παράγει κατά λάθος ένα νέο «βασίλειο» ζωής, γενετικά άσχετο με όλη την προηγούμενη γήινη βιολογία.
Στην ιστορία, οι μορφές ζωής με βάση τον σίδηρο εμφανίζονται για πρώτη φορά ως «παράξενες βιολετί κηλίδες» και γεωμετρικά μοτίβα σε ανθρώπινα κράματα. Αυτά τα γωνιώδη πλάσματα τελικά οργανώνονται σε σμήνη που μοιάζουν με γιγάντια κινητά ρεύστα, εξαπλώνονται στο τοπίο, τρεφόμενα με την παραδοσιακή βιολογία. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα την άνοδο μιας παράλληλης βιόσφαιρας, η οποία τελικά καταναλώνει τη δική μας, προκαλώντας την εξαφάνιση της ανθρώπινης ύπαρξης.
Ύλη πέρα από τον έλεγχό μας
Λίγο αργότερα, τη δεκαετία του 1930, ο H.G. Wells επισκέφθηκε τα κεντρικά γραφεία της General Electric στη Νέα Υόρκη. Ο επικεφαλής επιστήμονας της εταιρείας, ο βραβευμένος με Νόμπελ χημικός Irving Langmuir, είχε αναλάβει την ψυχαγωγία του Wells. Ο Langmuir χρησιμοποίησε την εμπειρία του στη χημεία για να σκεφτεί ιδέες για πλοκή επιστημονικής φαντασίας με τον διάσημο συγγραφέα, προτείνοντας μια που αφορούσε την τυχαία εφεύρεση «μιας μορφής πάγου που ήταν σταθερή σε θερμοκρασία δωματίου».
Στην καθημερινότητά μας ωστόσο, αυτή η έννοια μετατρέπεται σε παραβολή: «Όταν εφαρμόζουμε την επιστήμη χωρίς να σκεφτόμαστε τις συνέπειες, παίζουμε με «καθρέφτες» που μπορεί να αντικατοπτρίζουν κάτι εντελώς ακατανόητο ή ακόμα και καταστροφικό. Στη φαντασία, η κατοπτρική ζωή μοιάζει με σκιά που μπορεί να μεγαλώσει και να γίνει ανεξέλεγκτη μέσα στα εργαστήρια σαν ένας μικροοργανισμός που αντιστρέφει τα χέρια του καθενός, που βλέπει τον κόσμο από την αντίθετη πλευρά της χημείας και της βιολογίας. Και το χειρότερο είναι ότι αυτή η σκέψη δεν μένει σε θεωρητικές σελίδες, προειδοποιεί, όπως έκαναν επιστήμονες με βραβείο Νόμπελ πρόσφατα και μας προειδοποίησαν για τον κίνδυνο δημιουργίας τέτοιων όντων.
Το πιο τρομακτικό όμως δεν είναι απλώς η τεχνική δυνατότητα, είναι η ιστορική επανάληψη της ανησυχίας. Η επιστήμη καλλιεργεί ελπίδα και πρόοδο, αλλά παράλληλα συχνά συνοδεύεται από φόβο. Τον φόβο για το τι συμβαίνει αν απελευθερώσουμε κάτι που δεν μπορούμε πλέον να ελέγξουμε. Από τη φαντασία του «ice-nine» σε μυθιστόρημα του Kurt Vonnegut, έως τις πραγματικές συζητήσεις για τη «γκρίζα ροή» τα νανορομπότ και τον φόβο για κατάρρευση του κενού, όλα δείχνουν ότι η ανθρωπότητα πάντα κοιτάζει τα όρια της με δέος. Όταν ανακαλύπτεις κάτι που μοιάζει σαν να γυρίζει τον καθρέφτη της ζωής προς τα μέσα, η ερώτηση δεν είναι «μπορώ;» αλλά «πρέπει;» και κυρίως «είμαι έτοιμος για ό,τι μπορεί να έρθει;».
Το ζήτημα της κατοπτρικής ζωής μας επιστρέφει στην ουσία της επιστημονικής ηθικής. Η πρόοδος, η καινοτομία, η επιθυμία να γνωρίσουμε και να κατασκευάσουμε, όλα αυτά είναι ζωτικά. Αλλά αν η ζωή μπορεί να διαταραχθεί τόσο εύκολα στα βασικά, όπως αν το «δεξιό» σχήμα της υπάρχουσας βιολογίας μπορεί να γίνει «αριστερό», τότε το πλαίσιο της δημιουργίας αλλάζει, και μαζί του αλλάζει η ευθύνη. Η «κατοπτρική ζωή» δεν είναι απλώς μια θεωρητική απειλή, είναι η υπενθύμιση ότι, όταν παρεμβαίνουμε στο θεμέλιο των πραγμάτων, μπορεί να πυροδοτήσουμε μια αλυσιδωτή αντίδραση πέρα από τις προβλέψεις μας.
Η ανθρωπότητα παρακολουθεί, σχεδόν σιωπηλά, την επιστήμη να ανοίγει πόρτες που μπορεί να μην ξέρει προς τα πού οδηγούν και τι αποτελέσματα θα φέρουν. Η ιδέα της «mirror life» είναι ένας σύμβολο της τεράστιας δυνατότητας και της αντίστοιχης ευθραυστότητας. Το σημαντικό είναι να προχωράμε με περιέργεια, αλλά και με τα μάτια ανοιχτά γιατί με κάθε καθρέφτη που σπάει, το τι αντικατοπτρίζει μπορεί να μείνει για πάντα εγκλωβισμένο μέσα στο γυαλί.
