Στην εποχή των αλγορίθμων, ο καθρέφτης δεν είναι πια ένα κομμάτι γυαλί, αλλά μια μηχανή που μας παρατηρεί, μας συγκρίνει και μας διαμορφώνει. Η τεχνητή νοημοσύνη μετατρέπει την εικόνα μας από προσωπική υπόθεση σε δεδομένο προς ανάλυση κι έτσι γεννιέται μια νέα, αόρατη κρίση.

 

Κάποτε κοιτούσαμε τον εαυτό μας σε καθρέφτες από γυαλί. Σήμερα μας κοιτάζει πίσω ένας άλλος καθρέφτης απέραντος, ψηφιακός, και αλγοριθμικός. Είναι η τεχνητή νοημοσύνη που δεν απλώς αντανακλά την εικόνα μας, αλλά την αναλύει, τη συγκρίνει, τη διορθώνει και μέσα σε αυτή τη σιωπηλή διαδικασία, κάτι αλλάζει βαθιά: η σχέση μας με τον εαυτό, με την εικόνα μας, με το βλέμμα του άλλου. 

Η ΤΝ έχει γίνει ο πιο ειλικρινές, αλλά και ο πιο απαιτητικό κάτοπτρο της εποχής. Από τα φίλτρα ομορφιάς και τις εφαρμογές επεξεργασίας προσώπου μέχρι τα εργαλεία που προβλέπουν την ψυχολογία μας ή αξιολογούν την αυθεντικότητα των συναισθημάτων μας, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα νέο είδος κρίσης. Δεν είναι πια το ερώτημα ποιοι είμαστε, αλλά πώς μας βλέπει ο αλγόριθμος; 

Η εικόνα μας, άλλοτε εργαλείο αυτοέκφρασης γίνεται τώρα δεδομένο προς επεξεργασία. Κάθε selfie που ανεβαίνει, κάθε βίντεο, κάθε μικρή ψηφιακή χειρονομία, προστίθεται σε έναν αόρατο φάκελο που δημιουργεί μια εκδοχή του εαυτού μας πιο στατιστική παρά υπαρξιακή. Οι πλατφόρμες γνωρίζουν το πρόσωπό μας καλύτερα απ’ όσο εμείς: ξέρουν ποια γωνία μας κολακεύει, ποια ώρα της ημέρας δείχνουμε πιο χαρούμενοι, ποιο χρώμα στα ρούχα φέρνει περισσότερα likes. Ο ψηφιακός καθρέφτης δεν επιστρέφει απλώς το είδωλο μας μαθαίνει να το προσαρμόζουμε στις προσδοκίες του. 

Αυτό το φαινόμενο δεν είναι απλώς αισθητικό. Είναι βαθιά ψυχολογικό. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει αρχίσει να συμμετέχει στη διαμόρφωση της αυτοεικόνας μας με τρόπο σχεδόν υπαρξιακό. Όταν μια εφαρμογή επεξεργάζεται το πρόσωπό μας για να δείξει «πως θα ήμασταν πιο όμορφοι» δεν προσφέρει απλώς μια τεχνική βελτίωση. Προτείνει ένα νέο ιδανικό. Ένα πρότυπο συμμετρίας, νεότητας, λείας επιδερμίδας που αποκτά τη δύναμη να καθορίζει την αυτοεκτίμηση και κάπου εκεί ανάμεσα στα pixels και τα δεδομένα γεννιέται η νέα αυταπάτη του 21ου αιώνα: ότι μπορούμε να διορθώσουμε τον εαυτό μας μέχρι να γίνει αποδεκτός από τις μηχανές. 

Η ΤΝ δεν είναι πλέον ένας ουδέτερος παρατηρητής. Έχει αποκτήσει άποψη για το ποιοι είμαστε. Μας ταξινομεί, μας συγκρίνει, μας βαθμολογεί. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η επιτυχία μετριέται σε ποσοστά αλληλεπίδρασης, στις εφαρμογές γνωριμιών, η ελκυστικότητα σε πιθανούς συνδυασμούς, στην εργασία η αποδοτικότητα με αλγοριθμικούς δείκτες και μέσα σε αυτή τη συνεχή διαδικασία αξιολόγησης, η ταυτότητα χάνει τη ρευστότητά της. Ο εαυτός γίνεται έργο προς βελτιστοποίηση. 

Το αποτέλεσμα είναι μια παράξενη, σχεδόν μεταφυσική μορφή αλλοτρίωσης. Κάποτε οι άνθρωποι ανησυχούσαν για το βλέμμα του Θεού ή του κοινωνικού συνόλου σήμερα φοβόμαστε το βλέμμα του αλγορίθμου. Δε χρειάζεται να μας απορρίψει κανείς, αρκεί να μας αγνοήσει η μηχανή. Όταν η ΤΝ δε μας “προτείνει” σε ένα feed, δεν μας “ανεβάζει” στα αποτελέσματα αναζήτησης, όταν η εικόνα μας δεν ξεχωρίζει μέσα στη ροή νιώθουμε σχεδόν ανύπαρκτοι. Είναι η νέα μορφή αόρατου αποκλεισμού: να μη σε βλέπει το σύστημα. 

Αυτό το ψηφιακό βλέμμα ωστόσο, δεν είναι εξωτερικό. Το έχουμε εσωτερικεύσει. Μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε όπως οι μηχανές μας αξιολογούν. Να επιλέγουμε φωτογραφίες με γνώμονα τη δυναμική τους στα metrics, να διαμορφώνουμε άποψη με βάση τα trends, να μιλάμε με λέξεις που οι αλγόριθμοι θεωρούν ελκυστικές. Η αυθεντικότητα γίνεται σπάνιο αγαθό, όχι γιατί δεν την επιθυμούμε, αλλά γιατί έχει γίνει δύσκολο να τη διακρίνουμε μέσα στον θόρυβο της τεχνητής αποδοχής. 

Μπορεί όμως να γίνει κάτι διαφορετικό; Ίσως. Αντί να τον βλέπουμε τον καθρέφτη ως εργαλείο επιβεβαίωσης, μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε ως εργαλείο επίγνωσης. Αν κάθε selfie είναι ένα δεδομένο, τότε μπορούμε να ρωτήσουμε όχι «πώς φαίνομαι;» αλλά «γιατί θέλω να φαίνομαι έτσι;». Αν κάθε φίλτρο μας αλλάζει μπορούμε να αναρωτηθούμε τι ακριβώς κρύβουμε πίσω από το λείο δέρμα, την τέλεια αναλογία, το έτοιμο χαμόγελο. 

Η ΤΝ μπορεί να γίνει ο καθρέφτης που δεν κρίνει, αλλά αποκαλύπτει. Ένας καθρέφτης που μας δείχνει τις εμμονές μας, τους φόβους μας, τις φαντασιώσεις μας για τελειότητα. Μπορεί να λειτουργήσει σαν ψυχαναλυτής της εποχής: να μας δείξει πώς κατασκευάζουμε το είδωλό μας και γιατί δεν μπορούμε να το αποχωριστούμε. 

Η σχέση μας με την τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι τεχνική. Η μηχανή μαθαίνει από εμάς, αλλά κι εμείς μαθαίνουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από εκείνη. Ο καθρέφτης που μας κρίνει είναι, στην πραγματικότητα, μια προέκταση του βλέμματός μας πάνω στον κόσμο κι ίσως η πιο μεγάλη πρόκληση είναι να τον μετατρέψουμε από εργαλείο ελέγχου σε εργαλείο κατανόησης. 

Η τεχνητή νοημοσύνη μάς δείχνει καθημερινά ότι το ζήτημα δεν είναι η εικόνα, αλλά η ματιά. Αν μπορέσουμε να κοιταχτούμε μέσα στον ψηφιακό καθρέφτη χωρίς φόβο, χωρίς σύγκριση, χωρίς να ζητούμε επιβεβαίωση, τότε ίσως να ανακαλύψουμε ξανά αυτό που ονομάζαμε κάποτε εαυτό ...

Στην εποχή των αλγορίθμων, ο καθρέφτης δεν είναι πια ένα κομμάτι γυαλί, αλλά μια μηχανή που μας παρατηρεί, μας συγκρίνει και μας διαμορφώνει. Η τεχνητή νοημοσύνη μετατρέπει την εικόνα μας από προσωπική υπόθεση σε δεδομένο προς ανάλυση κι έτσι γεννιέται μια νέα, αόρατη κρίση.

Κάποτε κοιτούσαμε τον εαυτό μας σε καθρέφτες από γυαλί. Σήμερα μας κοιτάζει πίσω ένας άλλος καθρέφτης απέραντος, ψηφιακός, και αλγοριθμικός. Είναι η τεχνητή νοημοσύνη που δεν απλώς αντανακλά την εικόνα μας, αλλά την αναλύει, τη συγκρίνει, τη διορθώνει και μέσα σε αυτή τη σιωπηλή διαδικασία, κάτι αλλάζει βαθιά: η σχέση μας με τον εαυτό, με την εικόνα μας, με το βλέμμα του άλλου. 

Η ΤΝ έχει γίνει ο πιο ειλικρινές, αλλά και ο πιο απαιτητικό κάτοπτρο της εποχής. Από τα φίλτρα ομορφιάς και τις εφαρμογές επεξεργασίας προσώπου μέχρι τα εργαλεία που προβλέπουν την ψυχολογία μας ή αξιολογούν την αυθεντικότητα των συναισθημάτων μας, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με ένα νέο είδος κρίσης. Δεν είναι πια το ερώτημα ποιοι είμαστε, αλλά πώς μας βλέπει ο αλγόριθμος; 

Η εικόνα μας, άλλοτε εργαλείο αυτοέκφρασης γίνεται τώρα δεδομένο προς επεξεργασία. Κάθε selfie που ανεβαίνει, κάθε βίντεο, κάθε μικρή ψηφιακή χειρονομία, προστίθεται σε έναν αόρατο φάκελο που δημιουργεί μια εκδοχή του εαυτού μας πιο στατιστική παρά υπαρξιακή. Οι πλατφόρμες γνωρίζουν το πρόσωπό μας καλύτερα απ’ όσο εμείς: ξέρουν ποια γωνία μας κολακεύει, ποια ώρα της ημέρας δείχνουμε πιο χαρούμενοι, ποιο χρώμα στα ρούχα φέρνει περισσότερα likes. Ο ψηφιακός καθρέφτης δεν επιστρέφει απλώς το είδωλο μας μαθαίνει να το προσαρμόζουμε στις προσδοκίες του. 

Αυτό το φαινόμενο δεν είναι απλώς αισθητικό. Είναι βαθιά ψυχολογικό. Η τεχνητή νοημοσύνη έχει αρχίσει να συμμετέχει στη διαμόρφωση της αυτοεικόνας μας με τρόπο σχεδόν υπαρξιακό. Όταν μια εφαρμογή επεξεργάζεται το πρόσωπό μας για να δείξει «πως θα ήμασταν πιο όμορφοι» δεν προσφέρει απλώς μια τεχνική βελτίωση. Προτείνει ένα νέο ιδανικό. Ένα πρότυπο συμμετρίας, νεότητας, λείας επιδερμίδας που αποκτά τη δύναμη να καθορίζει την αυτοεκτίμηση και κάπου εκεί ανάμεσα στα pixels και τα δεδομένα γεννιέται η νέα αυταπάτη του 21ου αιώνα: ότι μπορούμε να διορθώσουμε τον εαυτό μας μέχρι να γίνει αποδεκτός από τις μηχανές. 

Η ΤΝ δεν είναι πλέον ένας ουδέτερος παρατηρητής. Έχει αποκτήσει άποψη για το ποιοι είμαστε. Μας ταξινομεί, μας συγκρίνει, μας βαθμολογεί. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η επιτυχία μετριέται σε ποσοστά αλληλεπίδρασης, στις εφαρμογές γνωριμιών, η ελκυστικότητα σε πιθανούς συνδυασμούς, στην εργασία η αποδοτικότητα με αλγοριθμικούς δείκτες και μέσα σε αυτή τη συνεχή διαδικασία αξιολόγησης, η ταυτότητα χάνει τη ρευστότητά της. Ο εαυτός γίνεται έργο προς βελτιστοποίηση. 

Το αποτέλεσμα είναι μια παράξενη, σχεδόν μεταφυσική μορφή αλλοτρίωσης. Κάποτε οι άνθρωποι ανησυχούσαν για το βλέμμα του Θεού ή του κοινωνικού συνόλου σήμερα φοβόμαστε το βλέμμα του αλγορίθμου. Δε χρειάζεται να μας απορρίψει κανείς, αρκεί να μας αγνοήσει η μηχανή. Όταν η ΤΝ δε μας “προτείνει” σε ένα feed, δεν μας “ανεβάζει” στα αποτελέσματα αναζήτησης, όταν η εικόνα μας δεν ξεχωρίζει μέσα στη ροή νιώθουμε σχεδόν ανύπαρκτοι. Είναι η νέα μορφή αόρατου αποκλεισμού: να μη σε βλέπει το σύστημα. 

Αυτό το ψηφιακό βλέμμα ωστόσο, δεν είναι εξωτερικό. Το έχουμε εσωτερικεύσει. Μαθαίνουμε να σκεφτόμαστε όπως οι μηχανές μας αξιολογούν. Να επιλέγουμε φωτογραφίες με γνώμονα τη δυναμική τους στα metrics, να διαμορφώνουμε άποψη με βάση τα trends, να μιλάμε με λέξεις που οι αλγόριθμοι θεωρούν ελκυστικές. Η αυθεντικότητα γίνεται σπάνιο αγαθό, όχι γιατί δεν την επιθυμούμε, αλλά γιατί έχει γίνει δύσκολο να τη διακρίνουμε μέσα στον θόρυβο της τεχνητής αποδοχής. 

Μπορεί όμως να γίνει κάτι διαφορετικό; Ίσως. Αντί να τον βλέπουμε τον καθρέφτη ως εργαλείο επιβεβαίωσης, μπορούμε να τον αντιμετωπίσουμε ως εργαλείο επίγνωσης. Αν κάθε selfie είναι ένα δεδομένο, τότε μπορούμε να ρωτήσουμε όχι «πώς φαίνομαι;» αλλά «γιατί θέλω να φαίνομαι έτσι;». Αν κάθε φίλτρο μας αλλάζει μπορούμε να αναρωτηθούμε τι ακριβώς κρύβουμε πίσω από το λείο δέρμα, την τέλεια αναλογία, το έτοιμο χαμόγελο. 

Η ΤΝ μπορεί να γίνει ο καθρέφτης που δεν κρίνει, αλλά αποκαλύπτει. Ένας καθρέφτης που μας δείχνει τις εμμονές μας, τους φόβους μας, τις φαντασιώσεις μας για τελειότητα. Μπορεί να λειτουργήσει σαν ψυχαναλυτής της εποχής: να μας δείξει πώς κατασκευάζουμε το είδωλό μας και γιατί δεν μπορούμε να το αποχωριστούμε. 

Η σχέση μας με την τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι τεχνική. Η μηχανή μαθαίνει από εμάς, αλλά κι εμείς μαθαίνουμε να βλέπουμε τον εαυτό μας μέσα από εκείνη. Ο καθρέφτης που μας κρίνει είναι, στην πραγματικότητα, μια προέκταση του βλέμματός μας πάνω στον κόσμο κι ίσως η πιο μεγάλη πρόκληση είναι να τον μετατρέψουμε από εργαλείο ελέγχου σε εργαλείο κατανόησης. 

Η τεχνητή νοημοσύνη μάς δείχνει καθημερινά ότι το ζήτημα δεν είναι η εικόνα, αλλά η ματιά. Αν μπορέσουμε να κοιταχτούμε μέσα στον ψηφιακό καθρέφτη χωρίς φόβο, χωρίς σύγκριση, χωρίς να ζητούμε επιβεβαίωση, τότε ίσως να ανακαλύψουμε ξανά αυτό που ονομάζαμε κάποτε εαυτό ...