Η έκρηξη της τεχνητής νοημοσύνης δεν είναι απλώς μία τεχνολογική φαντασίωση, για κάποιους νέους εργαζόμενους αποτελεί ήδη μία σκληρή πραγματικότητα.

Μετά το λανσάρισμα του ChatGPT από τη OpenAI, πολλές εταιρείες εξέφρασαν με ευθύτητα πως «είναι πιο αποδοτικό» να αντικαταστήσουν τις ανθρώπινες θέσεις εργασίας με λύσεις τεχνητής νοημοσύνης. Οι νέοι επαγγελματίες στον χώρο της γραφής, των social media, της δημιουργίας περιεχομένου είδαν τη θέση τους να καταργείται και όχι λόγω κακής απόδοσης, αλλά λόγω του ότι «η μηχανή τα κάνει πιο φθηνά». Οι προσωπικές τους αφηγήσεις φωτίζουν μια από τις πιο άβολες όψεις της σύγχρονης έννοιας δουλειάς.

Η εμπειρία τους

Η «Liv» ήταν 27 ετών και εργαζόταν ως content executive σε agency στο Ηνωμένο Βασίλειο και απολάμβανε τη δουλειά της: «Ήμουν υπερήφανη που έλεγα ότι η δουλειά μου είναι να γράφω», αναφέρει. Κάποια στιγμή όμως η εταιρεία της άρχισε να ενθαρρύνει τη χρήση του ChatGPT και σύντομα ο ρόλος της περιορίστηκε σε «διόρθωση» των κειμένων που παραγόταν από την AI και έπειτα ξεκίνησε η διαδικασία απόλυσής της.

Η «Imogene», λίγο αργότερα, πλήρωσε και η ίδια το τίμημα, εργαζόταν σε εταιρεία «βιωσιμότητας» ως social media & design executive, έχοντας χτίσει μόνη της το προφίλ της. «Μου ανακοίνωσαν ότι: “αγοράσαμε νέο λογισμικό AI που μπορεί να κάνει τη δουλειά σου και είναι πιο αποδοτικό”», λέει. Στιγμιαία, η υπόσχεση της τεχνολογικής προόδου έγινε προσωπική κρίση και η εργασία που ένιωθαν ότι τους αντιπροσώπευε εξαφανίστηκε, αφήνοντας στο εργασιακό τοπίο ένα κενό που δεν αφορούσε μόνο το εισόδημα, αλλά και την ταυτότητα.

Τι πραγματικά σημαίνει «πιο αποδοτικό»

Η έκφραση «είναι πιο οικονομικό» φαίνεται απλή, όμως κρύβει βαθύτερα ζητήματα. Πρώτον, η μετάβαση από τον εργαζόμενο που «παράγει περιεχόμενο» στον εργαζόμενο που «επιβλέπει AI» συχνά σημαίνει μείωση αρμοδιοτήτων, μείωση αυτονομίας, αλλαγή στη φύση της δουλειάς. Στην περίπτωση της Liv, η χρήση της AI δεν έγινε για να ενισχύσει τη θέση της, αλλά για να γίνει προπομπός της απόλυσής της. Δεύτερον, η επιχειρηματική λογική φαίνεται να επαναφέρει τον όρο «κόστος εργασίας» ως καθοριστικό παράγοντα, ο άνθρωπος γίνεται «ακριβότερος» από τη μηχανή, ακόμη και όταν η μηχανή δεν μπορεί, όπως αναφέρουν οι ίδιοι, να «αισθανθεί», να δημιουργήσει με λεπτότητα ή να αντιληφθεί ανθρώπινες εμπειρίες. «Η AI μπορεί να πετάξει κάμποσα λόγια και να φαίνεται ενδιαφέρον, αλλά τίποτα δεν νικά το περιεχόμενο που είναι γραμμένο από ανθρώπους», λέει η Imogene.

Οι συνέπειες για τους νέους εργαζόμενους

Είναι σαφές πως οι πιο ευάλωτοι δεν είναι οι βετεράνοι του εργασιακού χώρου αλλά όσοι βρίσκονταν στο ξεκίνημα της καριέρας τους. Οι νεότεροι όπως οι Liv και Imogene, βασίζονταν όχι απλώς σε μια δουλειά αλλά σε μία πορεία, σε ένα αναπτυσσόμενο προφίλ για το οποίο εργάστηκαν. Η άμεση αντικατάστασή τους έχει πολλαπλές διαστάσεις όπως: Απώλεια ταυτότητας: «Ήμουν φίλος/φίλη με όλη την ομάδα, αγαπούσα να έρχομαι στη δουλειά και ξαφνικά όλα αυτά χάθηκαν». Την εργασιακή ανασφάλεια γιατί όταν η εταιρεία «αγόρασε νέο λογισμικό AI» για τη θέση σου, η θέση σου παύει να είναι δεδομένη. Ο προσανατολισμός προς «ασφαλή» επαγγέλματα σύμφωνα με όσα επισημαίνει η Liv πως στρέφεται προς τον τομέα της υγείας «κυρίως για την ασφάλεια της δουλειάς». Αν λοιπόν η τεχνολογία ήταν κάποτε υπόσχεση, τώρα πολλές φορές είναι απειλή και ειδικά για όσους μόλις ξεκινούν τον εργασιακό τους βίο.

Ερωτήματα που προκύπτουν

Οι ειδικοί υποστηρίζουν ότι είναι «πολύ νωρίς» για να εξαχθούν ασφαλή συμπεράσματα για το πόσο μαζικά η AI αντικαθιστά εργασίες.
Παρ’ όλα αυτά, τα παραπάνω περιστατικά αποτελούν προειδοποίηση και εγείρουν κρίσιμα ερωτήματα όπως:
Τι σημαίνει «αντικατάσταση εργασίας» σε ένα εργασιακό περιβάλλον που ήδη ήταν επισφαλές ή ανασφαλές;
Πώς οι επιχειρήσεις μετράνε το «κόστος εργαζομένου απέναντι στο κόστος της AI», και πόσο διαφανής είναι αυτή η διαδικασία;
Ποια είδη εργασίας, δημιουργικές, γραπτής παραγωγής, social media, είναι περισσότερο εκτεθειμένες;
Τι ρόλο παίζει η πολιτική και η κοινωνική προστασία εργαζομένων σε μια εποχή με τεχνολογικές μεταβολές;

Η ιστορία των Liv και Imogene λειτουργεί ως μικρογραφία των ευρύτερων τάσεων που επικρατούν καθώς η AI προωθείται ως εργαλείο αύξησης παραγωγικότητας, αλλά συχνά χρησιμοποιείται ως μέσο μείωσης κόστους μέσω της μείωσης ανθρώπινου δυναμικού. Η συζήτηση όμως δεν επαρκεί στο επίπεδο της «τεχνολογικής αντικατάστασης», θα πρέπει να περιλαμβάνει και τον ανθρώπινο παράγοντα που αφορά στην αυτονομία, τη δημιουργία και την εργασιακή αξιοπρέπεια.
Επιπλέον, η έμφαση στην «αντικατάσταση» αποκρύπτει το γεγονός ότι δεν πρόκειται για γενικευμένη μαζική αλλαγή και τα στοιχεία δείχνουν πως πολλοί ρόλοι εξακολουθούν να χρειάζονται ανθρώπινη παρέμβαση, και πως το «πιο οικονομικό» δεν σημαίνει πάντα «καλύτερο». Ο τρόπος που αντιμετωπίζεται η AI, είτε ως συμπλήρωμα είτε ως αντικαταστάτης, καθορίζει το εργασιακό τοπίο. Μια εταιρεία μπορεί να επενδύσει σε AI για να ενδυναμώσει τους εργαζόμενους της, ή μπορεί να τη χρησιμοποιήσει για να τους εξαλείψει.

Τι μπορεί να γίνει

Για να μην μετατραπεί η AI σε όχημα αδικίας και αποδιάρθρωσης, απαιτούνται πολιτικές, συλλογικές δράσεις και προσωπική ετοιμότητα που συνεπάγεται:

- Εκπαίδευση και επανεκπαίδευση εργαζομένων ώστε να αποκτήσουν τα προσόντα που απαιτούνται για εποπτικά ή δημιουργικά καθήκοντα και όχι μόνο για αντικατάσταση.
- Διαφάνεια στους χώρους εργασίας σχετικά με το πώς σχεδιάζεται η AI, όπως το ποιες θέσεις επηρεάζονται και ποιοι είναι οι εργαζόμενοι που κινδυνεύουν.
- Έμφαση σε θέσεις εργασίας όπου η ανθρώπινη δημιουργικότητα, η κρίση και η συναισθηματική εμπλοκή δεν μπορούν να αντικατασταθούν.
- Εναλλακτικά μοντέλα εργασίας που δεν βασίζονται αποκλειστικά στην απλή αντικατάσταση, όπως συνεργατικές μορφές εργασίας, εκτεταμένη συμμετοχή εργαζομένων στην τεχνολογία.

Η αφήγηση του τύπου «τους είπαν ότι ήταν πιο οικονομικό» δεν είναι απλώς μια φράση, είναι η σύνοψη μιας νέας πραγματικότητας στην αγορά εργασίας. Η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι η μηχανή των science-fiction ταινιών, αλλά μια τεχνολογία που ήδη αλλάζει τον τρόπο που δουλεύουμε. Για τους νέους εργαζόμενους, η αλλαγή αυτή δεν είναι θέμα «μετάβασης», είναι ζήτημα ύπαρξης. Η κρίση δεν αφορά μόνον το αν η AI θα «πάρει τις δουλειές» αλλά το αν εμείς ως κοινωνία θα δώσουμε νόημα στη δουλειά που παραμένει, στο πώς θα διαχειριστούμε τη μετάβαση, και στο αν θα διασφαλίσουμε ότι η τεχνολογία υπηρετεί τον άνθρωπο και όχι το αντίστροφο.